Czy Pan Cogito jest konstruktywistą?

Zbigniew Herbert jest moim ulubionym poetą. Wśród wszystkich znanych mi poetów ma niewątpliwie u mnie najwyższy wskaźnik cytowalności. Jest ku temu wiele powodów – dobra znajomość filozofii i uwrażliwienie na jej problemy, znakomite kontrastowe zestawienie z wykorzystaniem dobrze znanych z historii postaci, ale także, a może przede wszystkim nieuleczalne rozerwanie pomiędzy klasycznym, uporządkowanym światem – logosem, a subiektywnie odczuwanym rozedrganiem ludzkiej duszy i chaosem postrzeżeń. Nad tym wszystkim góruje absolutny prymat etyki, dla której nie sposób znaleźć racjonalnego uzasadnienia („bądź odważny gdy rozum zawodzi”). Owo rozerwanie wyzwala chęć postawienia pytania: Czy Pan Cogito jest racjonalistą w stylu Kartezjusza (na co wskazuje jego imię), czy egzystencjalistą skupionym na swoim cierpieniu? A może jest konstruktywistą, który w ślad za Kantem neguje nasz poznawczy dostęp do „rzeczy w samych w sobie” – noumenów, uznając że świat który postrzegamy jest li tylko konstruktem, projekcją naszego umysłu. Na to jak postrzegamy ów świat większy wpływ będzie miała nie jego istota, ale raczej to jakimi kategoriami rządzi się nasz umysł. Baruch Spinoza chciał dotrzeć do istoty rzeczy. Szukał pewników, aksjomatów na wzór euklidesowej geometrii, na których mógłby zbudować rozumowanie niezawodne. Metoda czysto kartezjańska. Kartezjusz za pewnik uznał fakt swojego myślenia (cogito) wskazujący niezawodnie na egzystencję. Amsterdamski filozof poddany został jednak, jak opowiada Pan Cogito, okrutnej pokusie.

Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy

[Dlaczego Spinoza poddany jest pokusie? Jego filozofia pełna jest niepewności. Swoje pewniki wolał określać mianem propozycji. Ale niewątpliwie u ich podstaw tkwiło głębokie przekonanie o możliwości poznania istoty rzeczy przy zastosowaniu owej racjonalnej metody. Kusiciel, którym w tym przypadku jest sam Bóg (dodajmy, że Spinoza w osobowego Boga nie wierzył), musiał znaleźć w nim łatwy materiał na taką pokusę.]

Baruch Spinoza z Amsterdamu

zapragnął dosięgnąć Boga

szlifując na strychu

soczewki

przebił nagle zasłonę

i stanął twarzą w twarz

[Można zatem powiedzieć, że Spinozie w końcu się udało. Zasłona i jej przebicie jest powszechnie przyjmowaną w epistemologii alegorią, bodaj od czasów jaskini Platona. Samo przebicie zasłony daje jednak tylko szansę na poznanie. Reszta jest w rękach filozofa. Światło prawdy może oślepić. Trzeba zatem dysponować odpowiednią metodą poznawczą.]

mówił długo

( a gdy tak mówił

rozszerzał się umysł jego

i dusza jego )

[I tu pojawia się pierwszy konstruktywistyczny wątek, można by nawet rzec silnie związany ze współczesną filozofią języka. Spinoza uznał, że poznanie świata za zasłoną wymaga jego opisu i stawiania problemów. Wraz z ich werbalizowaniem wydaje mu się że wie coraz więcej i coraz więcej rozumie. Słowa ubrane w konstrukcję gramatyczną zaczynają mieć moc sprawczą – zamiast przybliżać nas do rzekomego prawdziwego poznania, tworzą przed nami nową rzeczywistość.]

zadawał pytania

na temat natury człowieka

- Bóg gładził roztargniony brodę

pytał o pierwszą przyczynę

- Bóg patrzył w nieskończoność

pytał o przyczynę ostateczną

- Bóg łamał palce

Chrząkał

[Spinoza stawia przed Bogiem klasyczne problemy filozofii w arystotelejskim wydaniu. Bóg wydaje się zakłopotany. Przecież nie dlatego, że nie zna odpowiedzi na pytania, ale raczej uznaje je za źle postawione.]

kiedy Spinoza zamilkł

rzecze Bóg

- mówisz ładnie Baruch

lubię twoją geometryczną łacinę

a także jasną składnię

symetrię wywodów

[Podstawowa metoda którą Spinoza posługuje się aby poznać i zrozumieć świat – „jasna składnia i symetria wywodów” – dla kusiciela ma walor jedynie estetyczny. Nie przybliża nas do prawdy.]

pomówmy jednak

o Rzeczach Naprawdę

Wielkich

[W tym miejscu rozpoczyna się zestaw niestosownych do metafizycznej sytuacji praktycznych wskazań. Można by powiedzieć – kuszenie sensu stricto. Warto nadmienić, iż Spinoza był wzorem niesłychanie cnotliwego życia, a jego postulaty w tym zakresie porównywano do stoickiej terapii Marka Aureliusza. Może nie bez powodu Herbert tego drugiego także wybrał sobie jako ofiarę kolejnego swojego wiersza. Poniższe rady odnoszą się wprost do życia żydowskiego filozofa, który utrzymywał się ze szlifowania soczewek, nie dbał o dochody, odmówił dedykacji Ludwikowi XIV pomimo obietnicy dożywotniej renty, odrzucił stanowisko na Uniwersytecie w Heidelbergu gdyż mogłoby ograniczać jego swobodę wypowiedzi i nigdy się nie ożenił.]

- popatrz na twoje ręce

pokaleczone i drżące

- niszczysz oczy

w ciemnościach

- odżywiasz się źle

odziewasz nędznie

- kup nowy dom

wybacz weneckim lustrom

że powtarzają powierzchnię

- wybacz kwiatom we włosach

pijackiej piosence

- dbaj o dochody

jak twój kolega Kartezjusz

- bądź przebiegły

jak Erazm

- poświęć traktat

Ludwikowi XIV

i tak go nie przeczyta

- uciszaj

racjonalną furię

upadną od niej trony

i sczernieją gwiazdy

[Klasyczna filozofia, którą reprezentuje Baruch w swoich pytaniach do Boga w zasadzie jest fundacjonistyczna. Raz przyjęty aksjomat stanowi podstawę dalszych rozumowań i determinuje konkluzję osiąganą wedle ścisłych zasad logiki. To jednak tylko pozór. Komunikat Boga jest jasny. Twój racjonalizm jest furią (nawet nie emocją) która poprzez nadanie mu pozorów ścieżki prawdy staje niebezpieczny.  Ani nie ma pewnych aksjomatów ani pewnych rozumowań, zaś ukrycie ich pod pozorem pewności daję psychiczną siłę do przezwyciężania podstawowej empatii do drugiego człowieka. I tu Bóg prorokuje. Od owej furii „upadną trony i sczernieją gwiazdy”. Proroctwo retrospektywnie trafne. Spinoza zapoczątkowuje nurty  filozofii, których zapewne by się nie spodziewał. Z jednej strony jest prekursorem racjonalnych ateistów, z drugiej zaś niemieckich romantyków i ich następców (czyli Marksa) i Nietschego. ]

- pomyśl

o kobiecie

która da ci dziecko

- widzisz Baruch

mówimy o Rzeczach Wielkich

[I znowu niemal niezauważalne konstruktywistyczne przesunięcie. Bóg rozpoczyna swój wywód mówiąc językiem Spinozy. Rzeczy są nie tylko Wielkie, ale są Naprawdę Wielkie. Pod koniec wywodu jednak odniesienie do prawdziwości znika.]

- chcę być kochany

przez nieuczonych i gwałtownych

są to jedyni

którzy naprawdę mnie łakną

teraz zasłona opada

Spinoza zostaje sam

[Zasłona nie dlatego opada, że kusiciel uznał, że czas skończyć przedstawienie, ale raczej dlatego, że jego słowa zmieniają sposób postrzegania rzeczywistości przez filozofa. Można powiedzieć, że kuszenie podmiotu lirycznego okazało się skuteczne, przynajmniej w części obejmującej zasady epistemologii. W klasycznej filozofii chodziło o podniesienie alegorycznej zasłony. Tu poznanie ma odwrotny charakter. Opadająca zasłona przybliża nas do „prawdy” o naszych poznawczych ograniczeniach – niestety towarzysz jej (tej prawdzie) przygnębiająca samotność. Może dlatego Bóg radzi podążać za prostymi emocjami.]

nie widzi złotego obłoku

światła na wysokościach

widzi ciemność

słyszy skrzypienie schodów

kroki schodzące w dół

[Teraz Spinoza już nie jest pewien czy w ogóle było / jest jakieś światło i złoty obłok. Czy Bóg odlatuje w górę, czy schodzi po skrzypiących schodach i czy to był Bóg, czy może ktoś zupełnie inny. Konstruktywistyczne doświadczenie ma w sobie tragiczny wątek. Teraz potrzebna jest niewątpliwie odwaga herosa aby się z ową tragiczną wizją zmierzyć.]